Toczeń rumieniowaty układowy a dieta

Najczęściej zalecaną dietą dla osób dotkniętych chorobami autoimmunologicznymi, takimi jak toczeń, jest sposób odżywiania oparty na równowadze różnorodnych produktów spożywczych, który dostarcza pacjentom energii oraz przeciwdziała niedoborom makro- i mikroelementów.

Ponieważ toczeń może objawiać się w różnoraki sposób, nie ma jednej diety, która gwarantowałaby sukces w przypadku wszystkich pacjentów. Często zalecaną dietą w przypadku schorzeń auto-immunologicznych, ze względu na jej prostotę oraz różnorodność w doborze składników, jest dieta śródziemnomorska, która zakłada spożywanie dużej ilości owoców i warzyw, ziaren, orzechów i nasion, jak również zjadanie dwóch porcji ryb w tygodniu oraz ograniczenie mięsa i nabiału. (Sköldstam i wsp. 2003).

Czym jest toczeń rumieniowaty układowy? 

Toczeń rumieniowaty układowy (ang.: Systemic Lupus Erythematous, SLE) jest wieloukładową chorobą autoimmunologiczną, charakteryzującą się występowaniem przewlekłych stanów zapalnych różnych części ciała, w szczególności skóry, stawów i nerek (Cojocaru i wsp. 2011).
W oparciu o raport amerykańskiej fundacji The Lupus Foundation of America toczeń dotyka około 5 milionów ludzi na całym świecie (Roper, 2012). Większość to osoby pomiędzy 15. a 44. rokiem życia, w szczególności kobiety (Pons-Estel i wsp. 2010). 
Etiologia tocznia jest nieznana, jednak znaczne zainteresowanie chorobą przyczyniło się do udoskonalenia metod wykorzystywanych do diagnozy. Rozpoznanie może być jednak trudne, ponieważ toczeń może dawać podobne objawy jak reumatoidalne zapalenie stawów czy łuszczyca. 

Większość patologii tocznia jest związana z występowaniem w różnych narządach kompleksów immunologicznych, które stymulują produkcję mediatorów zapalenia poprzez układ dopełniacza. Objawy choroby różnią się w zależności od osoby, do tego mogą się pojawiać i znikać. W zależności od tego, która część ciała jest dotknięta chorobą, toczeń może przebiegać w postaci łagodniej, umiarkowanej lub ciężkiej, a nawet zagrażającej życiu (Cojocaru i wsp. 2011).

Dieta AIP

Dieta AIP, czyli protokół autoimmunologiczny (z języka angielskiego Autoimmune Protocol) jest relatywnie nowym podejściem do sposobu żywienia osób zmagających się z przewlekłymi stanami zapalnymi. Dieta AIP jest często zalecana amerykańskim pacjentom zmagającymi się z chorobą autoimmunologiczną, w szczególności przy chorobie Hashimoto, reumatoidalnym zapaleniu stawów, toczniu, stwardnieniu rozsianym czy łuszczycy (Miller i wsp. 2012).

Protokół autoimmunologiczny zakłada zmniejszenie objawów niepożądanego, często przewlekłego, stanu zapalnego poprzez wyeliminowanie lub ograniczenie spożycia produktów, które mogą przyczyniać się do jego powstania. Pacjenci w ramach diety AIP prowadzą dziennik żywieniowy, w którym zapisują, co i kiedy jedzą, oraz objawy, jakie występują po spożyciu danego produktu czy potrawy – może to pomóc w identyfikacji produktów, które przyczyniają się do wyzwalania stanu zapalnego i sukcesywnie ograniczyć ich spożycie. Mimo że dieta może odegrać istotną rolę w regulacji objawów stanu zapalnego, muszą jej towarzyszyć inne działania, m.in. modyfikacja stylu życia, ograniczenie stresu, wystarczająca ilość snu i unikanie niezdrowych nawyków, takich jak palenie papierosów i picie dużych ilości alkoholu.

Czego potrzebuje układ immunologiczny?

Obecność właściwych produktów w diecie to połowa sukcesu w nabraniu odporności. W przypadku osób z chorobami autoimmunologicznymi szczególnie zalecane są różnorodne warzywa i owoce (z wyjątkami – patrz: „Czego unikać?”). Najcenniejsze są te bogate w witaminę C oraz witaminy z grupy B. W celu zwiększenia odporności należy zadbać o jak najszerszy wachlarz kolorowych owoców. 

Witamina C

Nie tylko pomaga w zapobieganiu i zwalczaniu infekcji, ale również jest „zmiataczem wolnych rodników”, dlatego warto mieć pewność, że jest ona obecna w naszym pożywieniu.
Witamina C wzmacnia system immunologiczny na wiele sposobów, wspiera np. komórki biorące udział w odpowiedzi immunologicznej nieswoistej (takie jak makrofagi oraz komórki NK – z ang. Natural Killer Cells), jak również odpowiedzi swoistej – limfocyty T i B (van Gorkom i wsp. 2018).
Witaminy C należy szukać w jej naturalnych źródłach – głównie owocach cytrusowych, a także w kiwi, które dodatkowo dostarcza elementów, takich jak potas, kwas foliowy czy witamina K. Również papaja, która zawiera 224% dziennej rekomendowanej dawki witaminy C może okazać się dobrym wyborem w przypadku pacjentów autoimmunologicznych, gdyż jest ona bogata w papainę, enzym o właściwościach przeciwzapalnych. Nasz organizm nie produkuje ani nie magazynuje witaminy C, dlatego też powinna być ona dostarczana codziennie. 

Witaminy z grupy B

Są ważnym elementem diety ze względu na właściwości przeciwutleniające i wspomagające reakcje enzymatyczne. W szczególności witamina B3, zwana niacyną, znalazła zastosowanie w leczeniu choroby artretycznej stawów (Jonas i wsp. 1996). Wykorzystany w tym celu niacynamid redukuje ogólne objawy choroby, a także polepsza elastyczność stawów i zmniejsza stan zapalny. Z kolei witamina B12 wykazuje działanie wspomagające leczenie przewlekłego zapalenia jelit (Mortimore i Florin, 2010).
Bogatym źródłem witamin z grupy B są: jaja, soja, drób, ryby, produkty mleczne, jak również owoce – jagody, banany, awokado, orzechy nerkowca, migdały, suszone figi i daktyle oraz warzywa – słodkie ziemniaki, jarmuż, koper włoski, pomidory, także fasola i rośliny strączkowe. Na szczególną uwagę zasługują zielone liściaste warzywa, takie jak warzywa kapustne oraz szpinak, boćwina, sałaty, kapusta i brokuły. Co ciekawe, badania przeprowadzone przez Li i zespół w 2011 roku wykazały, że zielone warzywa bezpośrednio wspierają układ odpornościowy jelit poprzez dostarczenie ochronnego czynnika, istotnego dla komórek znajdujących się w jelitach, zwanych IELs (z ang. intra-epithelial lymphocytes).

Witamina D

Jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego. Współczesne badania wykazują, że suplementacja witaminą D u osób zmagających się z toczniem przyczynia się do złagodzenia objawów choroby, jak i związanych z tym schorzeniem powikłań. Utrzymanie prawidłowego poziomu witaminy D przyczynia się do zmniejszenia stanu zapalnego i poprawy funkcji śródbłonka. Pomimo korzyści wynikających z suplementacji witaminą D u pacjentów z chorobą autoimmunologiczną należy przeprowadzić dalsze badania interwencyjne w celu zaplanowania skutecznej terapii (Sousa i wsp. 2017). Analiza przeprowadzona przez Karimzadeh i wsp. w 2017 wykazała, że pacjenci, u których przebieg choroby był ciężki, mieli zwykle niższy poziom witaminy D we krwi w porównaniu do osób, u których tłoczeń przebiegał łagodnie. Witamina D najczęściej jest dostarczana poprzez spożycie produktów mlecznych oraz ryb. Również niektóre grzyby mogą dostarczać tyle witaminy D, co supplement (np. grzyby portobello, maitake, morel, button i shiitake). Co ciekawe, już nawet 15–20 sekund ekspozycji na promienie słoneczne może się przyczynić do podniesienia poziomu witaminy D w organizmie.

Kwasy omega-3

Suplementacja wielonienasyconymi kwasami tłuszczowymi omega-3 ze względu na ich właściwości przeciwzapalne może wspomóc standardowe leczenie farmakologiczne chorób autoimmunologicznych, w tym tocznia.
Kwasy omega-3 przyczyniają się do produkcji eikozanoidów, mediatorów reakcji immunologicznej o mniejszym działaniu zapalnym, niż te wytwarzane w ramach metabolizmu kwasów omega-6. Dodatkowo kwasy omega-3 sprzyjają obniżeniu poziomu cytokin zapalnych w surowicy, dzięki czemu zmniejszają aktywację limfocytów T (Borges i wsp. 2014).
Badanie przeprowadzone w 2012 roku, dotyczące nawyków żywieniowych w grupie pacjentów autoimmunologicznych, wykazało, że u osób stosujących dietę ubogą w kwasy tłuszczowe omega-3 przebieg choroby był dużo cięższy i charakteryzował się nasilonymi objawami (Elkan i wsp. 2012).
W badaniach zostały zastosowane różne dawki kwasów omega-3 (od 1,8 g do 18 g oleju z ryb), które podawane były w różnych odstępach czasowych – od pięciu tygodni do dwunastu miesięcy. To, czy pozytywne efekty są spowodowane spożyciem EPA, spożyciem DHA czy połączonym działaniem obu kwasów tłuszczowych, pozostaje pod znakiem zapytania. Dlatego potrzebne są dalsze badania, które przeprowadzone na większej liczbie pacjentów, będą w stanie ocenić rzeczywisty efekt działania kwasów i pozwolą wyznaczyć skuteczną dawkę i czas trwania leczenia (Borges i wsp. 2014).
Najlepszym źródłem kwasów tłuszczowych omega-3 są ryby, takie jak łosoś, halibut, makrela i sardynki, oraz nasiona, w szczególności lnu oraz słonecznika, a także orzechy włoskie i tofu. Również warzywa – brukselka, jarmuż, szpinak, brokuły oraz kalafior – mogą stanowić alternatywne źródło kwasów, szczególnie dla wegan.

Złagodzenie objawów

Pomimo znacznego zainteresowania ze strony naukowców wpływem diety na przebieg tocznia uzyskane wyniki nie dostarczają prostej i jednoznacznej odpowiedzi co do idealnej diety wspomagającej leczenie choroby autoimmunologicznej. Niemniej jednak spożywanie zbilansowanych i różnorodnych posiłków, unikanie drażniących pokarmów, przestrzeganie planu żywienia, jak również jedzenie o regularnych godzinach może przyczynić się do złagodzenia objawów i przynieść choremu częściową ulgę. Warto dodać, że dieta mająca za zadanie przeciwdziałanie stanom zapalnym, połączona z ćwiczeniami i odpowiednią ilością snu, z pewnością przyniesie wiele korzyści, nie tylko osobom zmagającym się z chorobą autoimmunologiczną. Zdrowy i zbilansowany tryb życia przyczyni się do poprawy nastroju i doda energii, a także zmniejszy ryzyko wystąpienia stanów depresyjnych.